کودك و تلویزیون

کودك و تلویزیون

بسیاري از والدین تلویزیون، بازيهاي رایانهاي، فیلمهاي کارتونی و ... را هیولاهایی وحشتناك تصور میکنند و معتقدند کودك بایدتا حد امکان از نزدیک شدن به این رسانه و برنامه ها دور بماند.

اما به عقیده روانشناسان، اولاً دور نگه داشتن و منع فرد از دستیابی به چیزي او را بهسوي دستیابی به آن حریصتر میکند و درثانی،با انتخاب درست میتوان از طریق همین برنامه ها، بسیاري از مهارتها به ویژه مهارتهاي کلامی- شنیداري را در کودك تقویتکرد.

آنچه در پی میخوانیم نگاهی است به تأثیر تماشاي تلویزیون بر کودکان از سن نوزادي تا 6 سالگی.

این تنها گزیده اي از پژوهشی است که به همکاري پژوهشگران مرکز بهداشت عمومی سیاتل و آکادمی علوم و روانشناسی کودك انجام شده است. روانشناسان معتقدند سه سال نخست زندگی کودك حساسترین سالهاي زندگی او بوده و کودك از جهت جسمی، ذهنی و روحی وحتی رفتارهاي اجتماعی بهشدت تأثیرپذیر بوده و بسیاري از آموزهها را در همین دوران میآموزد. در طی این 3 سال، ذهن کودك بهشدت متمرکز برقراري ارتباط با اجتماع بوده و سعی میکند مهارتها را هرچه سریعتر بیاموزد وآموخته ها را در ذهن خود جایگزین و هماهنگ کند.

پژوهشهاي انجام شده روي عملکرد مغز نشان میدهد تماشاي تلویزیون، فیلم و کارتون و ... بهشدت روي ذهن کودك تأثیرگذاراست؛ چرا که کودك بسیاري از رفتارها را از این رسانه ها میآموزد.

در واقع برخلاف تصور بسیاري که سن آموزش و فراگیري کودك را از 3 سالگی به بعد میدانند، کودك از بدو تولد تا 3 سالگی اصلی ترین دوره آموزش ذهنی، جسمی، اجتماعی و روحی- روانی را گذرانده و در حدود 95 درصد از شخصیت او، در همین دوره سه ساله شکل میگیرد و پس از سه سالگی تا پایان عمر رفتارها و در حقیقت شخصیت او تکمیل و تعدیل میشود. از این رو روانشناسان کودك تأکید ویژهاي بر آموزش کودکان از بدو تولد تا سه سالگی دارند.

کودك و رسانه

آموزشهاي ارائه شده از طریق رسانه ها و به طور خاص تلویزیون، بازيهاي کامپیوتري، فیلم و کارتون و ... بهشدت بر روي کودکان تأثیرگذار است؛ اما شکل این تأثیر در سنین مختلف گوناگون است. تأثیر تماشاي تلویزیون در نوزادان، تأثیري پس زمینه اي است؛ به این معنی که پایین بودن سن کودك باعث میشود تا او در مقابل آنچه میآموزد، واکنشی سریع و آنی نداشته و آن را در پس زمینه ذهن خود بنشاند و سالها بعد آن را بروز دهد.

معتقدند نوزاد به دلیل سن بسیار کم خود نمیتواند واکنش آنی به آنچه میبیند یا « آکادمی علوم و روانشناسی کودك » پژوهشگرا نمیشنود، داشته باشد و نهایت واکنش او، خنده یا گریه در مقابل برخی صحنه هاي شاد یا ترسناك است که این واکنشها نیز ناشیاز تأثیر صداي این صحنه ها است: چرا که کودك در این سن توان تفکیک بصري تصاویر را ندارد. از طرفی نوزاد قادر به تفکیک کیفیت برنامه هایی که میبیند، نیست؛ اما به راحتی میتواند از طریق شنیدن، احساسها را دریافت کرده و از این طریق نکاتی را به ذهن بسپارد. توجه کنید به گریه کودك زمانی که صداي مشاجره والدین خود را میشنود و یا واکنش اوبه صداي وحشتناك و غیرمنتظره اي که میشنود.

از این رو تماشاي برنامه هاي تلویزیون و یا برنامه هایی از این دست، به شدت بر رفتار کودکان ؛ حتی از دوران نوزادي تأثیرگذار است. پس از دوره نوزادي؛ یعنی از حدود یک سالگی به بعد کودك دیدن و شنیدن، به ویژه دیدن برنامه هاي تلویزیون، ویدئو، سینما و ... رابه مهارتی نو براي او تبدیل میشود و اوج این درك و دانایی هنگام تکمیل مهارت صحبت کردن است؛ « دیدن » درك میکند وچرا که کودك آنچه را که دیده یا شنیده، به زبان آورده و سعی میکند آنچه را که نفهمیده، با پرسیدن، فهمیده و به ذهن بسپارد؛

اگرچه تماشاي برنامه هاي تلویزیون یا هر رسانه دیگري تأثیر بسزایی در رشد ذهنی کودك داشته اما باید به دو نکته توجه کرد، نخست اینکه کودك باید تنها برنامه هاي ویژه سن خود را تماشا کند و دوم اینکه کودك تا سن سه سالگی نیاز دارد تا همراه با آموزش مهارتهاي کلامی- شنیداري، رشد جسمی مناسبی نیز داشته باشد؛ که بی تردید اختلال درآموزشهاي ذهنی- فکري و یا جسمی، میتواند او را به فردي با شخصیتی یکبعدي و نامتعادل تبدیل کند. بنابراین این چند نکته را به خاطر بسپاریم:

- نوزاد نیاز دارد تا با تحرك و بازي، مهارتهاي حرکتی را بیاموزد؛ که تماشاي بیش از حد تلویزیون، تحرك را از او گرفته وفراگیري بسیاري از مهارتها را به تعویق میاندازد.

- کودك در فاصله یک تا سه سالگی، با بازي با همسالان بخش عمدهاي از مهارتهاي اجتماعی را میآموزد در حقیقت کودك با حضور در جمع همسالان و بازي و تفریح، حس اعتماد به نفس، مراقبت از خود؛ رهبري رفتارهاي خویشتن؛خویشتنداري؛ مهارت حل مشکلات شخصی؛ تعامل با دیگران؛ احترام به رأي و نظر دیگران؛ مطرح کردن نیازهاي شخصی وعقاید فردي و ... را فراگرفته و به درك بهتري از خود و اجتماع اطرافش دست مییابد.

ضرورت پرورش همسان حواس پنجگانه در نوزادان و کودکان نکته دیگري است که باید به دقت براي آن برنامه ریزي کرد. اگرچه کودك با شنیدن و دیدن برنامه هاي تلویزیونی و برنامه هایی مانند آن، مهارت شنیداري- دیداري خود را تقویت میکند؛ اما تقویت همسان همه این حسها نیازمند برنامه ریزي است: برنامهاي که در آن به پرورش نیازهاي جسمی و روحی کودك، به صورت متعادل توجه شده باشد.

رسانه، والدین، کودك

به عقیده روانشناسان، تلویزیون زمانی میتواند تأثیر مثبت بر رفتار کودك داشته باشد که اولاً والدین همواره در کنار کودك باشند وآنچه را که کودك نمیداند یا نمیفهمد برایش شرح دهند و درثانی تماشاي تلویزیون محدودیتی براي انجام فعالیتهاي جسمی ایجاد نکند. از این رو میتوان گفت تماشاي تلویزیون و برنامه هایی از این دست زمانی میتواند مفید باشد که ما این نکات را به خاطر بسپاریم؛

برنامه ها را انتخاب کنیم و به او اجازه بدهیم فقط برنامه هاي مناسب سنش را تماشا کند. این مسأله نه تنها باید براي دیدن برنامه هاي تلویزیون که براي فیلمهاي ویدئو و ... نیز مدنظر قرار بگیرد. این نکته براي کودکان یک تا 3 سال بسیار مهم است.

کودکان تا 6 سال نمیتوانند واقعیت و رؤیا را از یکدیگر تمیز دهند. بنابراین طوري برنامه ریزي کنید که در حین تماشاي تلویزیون در کنارشان باشید تا این قبیل مسائل را برایشان شرح بدهید.

ناآگاهی درباره برخی نکات- مانند ناتوانی در تشخیص مرز بین رؤیا و واقعیت باعث بروز رفتارهاي نادرستی چون دروغگویی میشود؛ بهطور مثال با توضیح کافی میتوان خلاقیت کودك در داستانسرایی را به سمت و سویی صحیح سوق داد و او را به جاي آنکه به فردي دروغگو تبدیل شود؛ به نویسنده اي ماهر تبدیل کرد.

به هیچ وجه نگذاریم کودکان برنامه هاي خشن را تماشا کنند. پژوهشها نشان میدهد، تماشاي این قبیل برنامه ها و یا بازي باوسایل بازي و یا بازيهاي رایانهاي خشن آنها را به سوي خشونت، لذت بردن از رفتارهاي خشن و در نهایت بروز رفتارهاي خشن سوق میدهد.

عصبانیت به ویژه رفتارهاي عصبی ناگهانی، مقدمه بروز خشونت و تأثیر بارز تماشاي برنامه هاي نامناسب است.

برنامه هاي آموزشی که به طور غیرمستقیم مهارتهایی را آموزش میدهند، بهترین گزینه هستند. سعی کنیم کودکان را به طورغیرمستقیم به دیدن این برنامه ها تشویق کنیم. بهترین شیوه استقبال ما از تماشاي این برنامه ها است.

تماشاي برنامه هاي ویژه بزرگسالان را براي آنها به شدت منع کنیم. ناتوانی در تفکیک رفتارهاي درست و نادرست شخصیتها، آنهارا گیج و سردرگم میکند. نکته حائز اهمیت اینکه اغلب کودکان به دلیل آنکه رفتار شخصیتهاي منفی داستان (اعم ازداستانهاي طنز یا جدي) برایشان جلب نظر میکند، دقیقاً از همان رفتارهاي نادرست الگوبرداري کرده و آنها را تکرار میکنند. بنابراین منع تماشاي برنامه هاي ویژه بزرگسالان با روشی منطقی و درست فراموش نکنیم.

تماشاي برنامه مورد علاقه یا بازي رایانهاي مورد علاقه کودك نباید به وسیله اي براي تشویق یا تنبیه او تبدیل شود. لجبازي وعصبانیت واکنش او به منع دیدن و شرطی شدن واکنش او به آزادي دیدن برنامه مورد علاقه اش است.

تعادلی میان بازي و تفریح و تماشاي تلویزیون برقرار کنیم.

اگر کودك به تماشاي برنامه اي که از نظر ما مناسب نیست، علاقه مند است، به جاي دعوا و جنجال دلیل ممنوعیت را به دقت براياو شرح دهیم. اگر قانع نشد، کنار او بنشینیم و نکات منفی برنامه را با روشی درست براي او توضیح بدهیم. مثلاً رفتار نادرست یکی از شخصیتهاي داستان را از ابتدا تا انتهاي برنامه، با شیوهاي منطقی به او گوشزد کنیم.

تلویزیون، بازيهاي رایانهاي و ... موجوداتی خطرناك نیستند که کودك را همواره از آنها دور کنیم؛ چرا که بسیاري از برنامه هايویژه کودکان، با هدف آموزش صحیح تهیه و ارائه میشوند، از این رو مهم نقش رهبري والدین است که باید فرزندشان رابهدرستی هدایت کنند.

افراط کودکان در استفاده از رسانه ها

تحقیقات اخیر پژوهشگران نشان میدهد بچه ها بیشترین وقت خود را در طول روز در مقابل تلویزیون صرف میکنند. بررسی هایی که روي 2000 کودك و نوجوان 8 تا 18 ساله صورت گرفته، نشان میدهد که آنها زمان زیادي را صرف کار با کامپیوتر، تماشايتلویزیون و استفاده از تلفن همراه میکنند. به گفته محققان، بیش از 7 ساعت از وقت روزانه کودکان و نوجوانان به استفاده از انواع رسانه ها محدود میشود. جالبتر آنکه اینزمان بهطور مداوم در حال افزایش نیز هست و دلیل اصلی این جهش نیز توجه کودکان و نوجوانان در آن واحد به چند رسانه است. در عین حال، جهش اصلی این ساعات صرف شده از 5 سال پیش به طور ناگهانی شروع شده و طبق مطالعات انجام شده در 2دوره 5 ساله مشخص شد که افراد جوان به طور میانگین 6 ساعت و 21 دقیقه در روز از رسانه ها استفاده میکردهاند که این زماندر دوره دوم به 8 ساعت و نیم در روز افزایش یافته است. از طرفی تنها بالا رفتن زمان در استفاده از رسانه ها مشکل آفرین نبوده؛بلکه استفاده همزمان از چند رسانه نیز وضعیت را وخیم تر کرده است.

رسانه هاي پرطرفدار و کم طرفدارجزییات این تحقیق نشان میدهد که روزنامه و مجلات جزو رسانه هاي پرطرفدار در گروه سنی کودکان و نوجوانان نیستند. در واقع،زمانی که آنها صرف ورق زدن مجلات میکنند از 14 دقیقه به 9 دقیقه در روز در طول پنج سال گذشته کاهش یافته و به همین ترتیب، زمانی که صرف خواندن روزنامه ها میکنند، از روزي 6 دقیقه به روزي 3 دقیقه کاهش یافته است. با این حال، تنها زمانیکه صرف خواندن کتاب میشد، ثابت باقی مانده است؛ به طوري که میتوان گفت در طول 10 سال گذشته، افزایش اندکی از 21دقیقه به 25 دقیقه در روز داشته است. یکی دیگر از چیزهایی که توجه نوجوانان را به خود جلب کرده، تلفن همراه و اتصال به اینترنت از این طریق است. تحقیقات نشان میدهد در طول 5 سال گذشته، تعداد کودکان و نوجوانانی که از تلفن همراه خوداستفاده میکنند از 39 درصد به 66 درصد رسیده است. بررسیها در این رابطه نشان میدهد افراد 8 تا 18 ساله بهطور متوسط، نیم ساعت در روز، وقت خودشان را صرف صحبت با تلفن همراه میکنند و به طور متوسط 49 دقیقه از هر روزشان را به گوش دادن موسیقی و بازي کردن یا تماشاي آیتم هاي دیگر در گوشی هاي موبایل اختصاص میدهند. از طرفی، دانش آموزان 7 تا 12 ساله نیز 4ساعت و نیم از وقت روزانه خود را صرف ارسال و دریافت پیام کوتاه میکنند.

تلاش والدین براي محدود کردن زمان استفاده از تلویزیون میتواند تا حدي موثر باشد. کودکانی که در خانه هایی زندگی میکنند که میزان استفاده از رسانه ها محدود است و در اتاق خواب خود تلویزیون ندارند و موقع غذا خوردن نیز تلویزیونشان خاموش است،معمولا کمتر از دیگر کودکانی که در خانه آزادي بیشتري از سوي والدین دارند از رسانه ها استفاده میکنند. به نظر میرسد دانش آموزانی که از رسانه ها بهره زیادي میبرند، در مدرسه چندان موفق نیستند. نزدیک به نیمی از جوانان ( 47 درصد) که در گروه کاربران حرفهاي رسانه ها قرار دارند، معمولا نمرات پایینی در مدرسه کسب میکنند. این افراد در مقایسه با 23 درصد ازکاربران مبتدي که بین 3 تا 16 ساعت از رسانه ها بهره میبرند، معمولا مشکلات درسی بیشتري دارند و غمگین تر، خسته تر وبی حوصله ترند.